Γράφει η Όλγα Τσουκαλά
Όλως προσφάτως, την 28η Οκτωβρίου τ.ε., συνεκλήθη το Συμβούλιο Ασφαλείας (εφεξής Σ.Α.) των Ηνωμένων Εθνών (H.E.), το οποίο με το υπ’ αριθμόν 2656 (2022) Ψήφισμά του, προέβη στην ανανέωση της αποστολής του Ο.Η.Ε. στην Λιβύη, για ακόμα ένα χρόνο, ήτοι έως τον Οκτώβριο του έτους 2023. Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό ψήφισμα του Σ.Α. για την Λιβύη και την εν γένει πορεία των σχέσεών της με τους εταίρους της στην περιοχή, κυρίως με την Τουρκία. Σύμφωνα με διπλωματικές πηγές, το παρόν Ψήφισμα αποτελεί μία έμμεση τοποθέτηση της διεθνούς κοινότητας κατά του γνωστού τουρκολιβυκού μνημονίου (Νέδος, 2022), η οποία θα αποτελέσει τον κύριο άξονα της παρούσας ανάλυσης.
Το νομικό και θεσμικό πλαίσιο
Σε πρώτο πλάνο, αξίζει να γίνει μία συνοπτική καταγραφή των επιμέρους διατάξεων, οι οποίες καθιστούν προβληματικό και νομικά ανυπόστατο το τουρκολιβυκό μνημόνιο. Σύμφωνα με τον Οδικό Χάρτη «για την προπαρασκευαστική φάση μιας ολοκληρωμένης λύσης» του Φόρουμ του Πολιτικού Διαλόγου για τη Λιβύη, ειδικότερα στο άρθρο 6 § 10, υπογραμμίζεται ότι «κατά την Προπαρασκευαστική Φάση, η εκτελεστική αρχή δεν εξετάζει τυχόν νέες ή προηγούμενες συμφωνίες ή αποφάσεις που βλάπτουν τη σταθερότητα των εξωτερικών σχέσεων του λιβυκού κράτους ή του επιβάλλουν μακροπρόθεσμες υποχρεώσεις». Επί της ουσίας, με τη διάταξη αυτή η προσωρινή κυβέρνηση της Τρίπολης, της οποίας ηγείται ο Abdul Hamid Dbeibeh, δε δύναται να συνάπτει νέες συμφωνίες, είτε σε διμερές είτε σε πολυμερές επίπεδο, καθώς τέτοιους είδους συμφωνίες επιβάλλουν μακροπρόθεσμες υποχρεώσεις και μπορεί να διακινδυνεύσουν τις εξωτερικές σχέσεις του κράτους της Λιβύης.
Επιπροσθέτως, το κείμενο του Ψηφίσματος 2656 (2022) στην υπ’αριθμόν σκέψη 4 του διατακτικού του επισημαίνει ρητώς ότι «…οι στόχοι και οι αρχές που διέπουν τον οδικό χάρτη LPDF, ιδίως τα άρθρα 1, 2 και 6, εξακολουθούν να σχετίζονται με την πολιτική διαδικασία…». Ως εκ τούτου και με έμμεση αναφορά στο άρθρο 6 του Οδικού Χάρτη, γίνεται σαφές το μήνυμα, ότι κάθε ήδη συναφθείσα, καθώς και περαιτέρω διεθνής συμφωνία του λιβυκού κράτους δε δύναται να λάβει χώρα, σύμφωνα με τις ανωτέρω διατάξεις. Σε παρόμοιο κλίμα, η Βουλή των Αντιπροσώπων του λιβυκού κράτους, η οποία εδράζεται στο Τομπρούκ και είναι το νομοθετικό όργανο του λιβυκού κράτους με αρμοδιότητα να κυρώνει τις συναφθείσες συμφωνίες, καταδίκασε τις εν λόγω συμφωνίες της προσωρινής κυβέρνησης με την Τουρκία, χαρακτηρίζοντας αυτές ως παράνομες (Η Καθημερινή, 2022α). Προς επίρρωση τούτου, οι Υπουργοί Εξωτερικών της Ελλάδος, της Κύπρου, της Μάλτας, της Γαλλίας, της Αιγύπτου και των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, σε κοινή δήλωση τους, την 11η Μαΐου του έτους 2020, καταδίκασαν τα δύο μνημόνια με την Τουρκία για κατάφωρη παραβίαση του διεθνούς δικαίου και της συμφωνίας για εμπάργκο όπλων των Η.Ε. στη Λιβύη (MFA GR, 2020).
Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να γίνει μία συνοπτική καταγραφή των έκνομων συμφωνιών Τουρκίας και Λιβύης, οι οποίες έχουν απασχολήσει τη διεθνή επικαιρότητα δημιουργώντας αστάθεια στην περιοχή. Μόλις το Νοέμβριο του έτους 2019, την 27η Νοεμβρίου 2019, η Κυβέρνηση Εθνικής Συνεννόησης (εφεξής Κ.Ε.Σ.), ήτοι η προσωρινή κυβέρνηση, του λιβυκού κράτους και η Τουρκία υπέγραψαν, στην Κωνσταντινούπολη, το Μνημόνιο Αμοιβαίας Κατανόησης. Το τουρκολιβυκό μνημόνιο αφορούσε κατά το ένα μέρος την Οριοθέτηση των Θαλασσίων Ζωνών στη Μεσόγειο, ήτοι την Α.Ο.Ζ. των δύο κρατών, ενώ κατά το έτερο μέρος την Ασφάλεια και τη Στρατιωτική Συνεργασία, η οποία επρόκειτο να υλοποιηθεί, μέσω της παροχής στρατιωτικής συνδρομής της Τουρκίας προς την Κ.Ε.Σ. Συνεκδοχικά, την 3η Οκτωβρίου τ.ε., τα εν λόγω κράτη υπέγραψαν -ακόμη μία- παράνομη συμφωνία για τους υδρογονάνθρακες, στην οποία προβλέπεται η έρευνα κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου στην οριοθετημένη θαλάσσια ζώνη του 2019 (Η Καθημερινή, 2022β).
Το διπλωματικό προσκήνιο και οι επιμέρους αντιδράσεις
Εύλογα γίνεται αντιληπτό ότι το τουρκολιβυκό μνημόνιο θα γινόταν αναπόφευκτα πεδίο δριμείας κριτικής και αντιδράσεων από τα κράτη στην περιοχή καθώς και τη διεθνή κοινότητα. Τόσο η Ελλάδα όσο και η Αίγυπτος εξέφρασαν την ενόχλησή τους, ιδίως με τη συμφωνία για την οριοθέτηση των ΑΟΖ Τουρκίας-Λιβύης. Μελετώντας τον επισυναπτόμενο στο μνημόνιο χάρτη, ως Παράρτημά του, διαπιστώνεται πρόδηλα ότι τα νησιά στο νοτιοανατολικό μέρος της Ελλάδος, ήτοι η Ρόδος, το Καστελόριζο και η Κρήτη (ΝΑ μέρος), έχουν αγνοηθεί πλήρως καθώς και οι επιμέρους θαλάσσιες ζώνες στην περιοχή (Yiallourides, 2020). Ως διπλωματικό επακόλουθο, υπήρξε η υπογραφή της συμφωνίας διμερούς μερικής οριοθέτησης των Α.Ο.Ζ. Ελλάδος και Αιγύπτου, την 6η Αυγούστου του έτους 2020, στο Κάιρο. Η οριοθετική γραμμή δεν είναι πλήρης αλλά μερική και σταματά λίγο πριν τον 28ο μεσημβρινό, αφήνωντας το Καστελόριζο και μέρος της Ρόδου εκτός της οριοθέτησης για πιθανή περαιτέρω συμφωνία πλήρους αποπεράτωσής της ή στην περίπτωση κατά την οποία Ελλάδα και Αίγυπτος θελήσουν να διαπραγματευτούν με τρίτα κράτη, ήτοι τη Λιβύη, την Τουρκία -σε περίπτωση εξομάλυνσης των σχέσεων- και την Κύπρο, για το μη οριοθετημένο μέρος (Yiallourides, 2020).
Συνακόλουθα, η Αίγυπτος υπήρξε μεταξύ των δυσαρεστημένων κρατών από τις ανωτέρω κινήσεις και συμφωνίες της Τουρκίας. Ειδικότερα, έντονη δυσαρέσκεια προκλήθηκε από την πρόσφατη συμφωνία για τους υδρογονάνθρακες, η οποία πυροδότησε τη διπλωματική ατζέντα της Αιγύπτου, με αποτέλεσμα να προβεί σε παύση των σχέσεων με την Τουρκία, δίνοντας και το έναυσμα για το παρον Ψήφισμα 2656 (2022) του Σ.Α.. Έτι περαιτέρω, η Αίγυπτος άσκησε δριμεία κριτική στην ανωτέρω συμφωνία κάνοντας λόγο για μία γενικότερη προσπάθεια της Τουρκίας να δημιουργήσει de facto ενα προτεκτοράτο στο κράτος της Λιβύης (Νέδος, 2022 και Μελέτης, 2022), με δέλεαρ τις θαλάσσιες ζώνες, τους υδρογονάνθρακες και τη στρατιωτική συνδρομή στη κυβέρνηση της Τρίπολης. Αφ’ ης στιγμής της πτώσης του Αιγύπτιου πρώην Προέδρου Μόρσι, η Τουρκία και η Αίγυπτος πέρασαν από το ζενίθ στο ναδίρ, αναφορικά με τις διμερείς σχέσεις τους. Με την άνοδο του Προέδρου Σίσι, το έτος 2013, η καθοδική πορεία των τουρκοαιγυπτιακών σχέσεων διαγραφόταν έντονα με κλιμακούμενες εντάσεις (Cagaptay, 2021). Η πρόδηλη στήριξη προς τους Αδελφούς Μουσουλμάνους της Αιγύπτου από κοινού με την έντονη στρατιωτική παρουσία στην Ερυθρά Θάλασσα αποτελεί τροχοπέδη στην όποια βελτίωση των σχέσεων των δύο κρατών, εκατέρωθεν (Τσακίρης, 2020).
Η στάση της Τουρκίας
Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να καταγραφούν τα κίνητρα και ο ρόλος της Τουρκίας στο πεδίο των διπλωματικών εντάσεων στην Ανατολική Μεσόγειο. Τόσο το τουρκολιβυκό μνημόνιο του 2019 όσο και η πρόσφατη συμφωνία για του υδρογονάνθρακες εντάσσονται στο τουρκικό αφήγημα της «Γαλάζιας Πατρίδας» (τουρκ: Mavi Vatan). H «Γαλάζια Πατρίδα», δημιούργημα του Τούρκου τέως αντιναύαρχου Τζιχάτ Γιαϊτζί, αποτελεί μία θαλάσσια έκταση 462 χιλιάδων τ.χλμ., η οποία εκτείνεται από τον Εύξεινο Πόντο και καταλαμβάνει σχεδόν το μισό Αιγαίο και ένα τμήμα νοτιοανατολικά της Κρήτης. Επί της ουσίας, ήδη από το 2013, η Τουρκία θέτει την προοπτική δημιουργίας μίας ζώνης συνεκμετάλλευσης, με όρους «καζάν-καζάν» («win-win»), η οποία καθίσταται ατελέσφορη εκκρεμούσης της μη οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας με την Ελλάδα, στο Αιγαίο (Συρίγος, 2020). Με τη συμφωνία για την Α.Ο.Ζ. του 2019, η Τουρκία προέβαλε με μαξιμαλιστικό τρόπο το αφήγημά της. Η Λιβύη, ιδίως η Κ.Ε.Σ. της Τρίπολης, είναι ο ιδανικός σύμμαχός της στην διεκδίκηση όσων τόσα χρόνια στερείται στη θάλασσα. (Τζιάρρας, 2020).
Μεθοδεύοντας την εργαλειοποίηση των διπλωματικών σχέσεων με την κυβέρνηση της Τρίπολης, η Τουρκία επιδιώκει την προέκταση των διεκδικήσεών της στην πλούσια θαλάσσια περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Εξάλλου, ο μόνος σύμμαχός της μέχρι τότε ήταν το ψευδοκράτος των κατεχόμενων, με το οποίο παρανόμως έχει οριοθετήσει Α.Ο.Ζ., το έτος 2011, στερώντας σημαντικό μέρος θαλάσσιας ζώνης από την Κυπριακή Δημοκρατία (Συρίγος, 2020). Η βαθύτερη επιθυμία της Τουρκίας του Ερντογάν είναι να αναβιώσει την αίγλη και τη θαλάσσια δύναμη, την οποία είχε η Τουρκία ως Οθωμανική Αυτοκρατορία. Επί τη βάσει της επιδίωξής της αυτής, έπρεπε να στραφεί σε νέο πεδίο προβολής των διεκδικήσεων της με σύμμαχο την Τρίπολη.
Προκειμένου να μπορεί να εκμεταλλευτεί τα ενεργειακά κοιτάσματα της πλούσιας θαλάσσιας περιοχής με τη Λιβύη ήταν αναγκαία η προηγούμενη οριοθέτηση της Α.Ο.Ζ. τους. Ασφαλώς, η πολιτική επιβίωση της Κυβέρνησης της Τρίπολης δεν ανήκει στις προτεραιότητες της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας, αλλά η δημιουργία ενός δεσμευτικού δεδικασμένου για τη Λιβύη. Είναι εύληπτο ότι, το εν λόγω μνημόνιο για τις Α.Ο.Ζ. φαλκιδεύει την υλοποίηση του αγωγού φυσικού αερίου EastMed, ο οποίος παραγκωνίζει την Τουρκία, σύμφωνα με δηλώσεις της Άγκυρας (Cohen, 2020). Κατ’ ακολουθία, με τη συμφωνία για τους υδρογονάνθρακες η Τουρκία χρησιμοποίησε το μνημόνιο του 2019, ώστε να οδηγήσει τη Λιβύη σε μεταγενέστερη εκχώρηση θαλάσσιων οικοπέδων για έρευνα και εξόρυξη των κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου, τον διαρκή και αδιάκοπο ευσεβή της πόθο στην Ανατολική Μεσόγειο (Νέδος, 2022).
Αντί επιλόγου
Ολοκληρώνοντας το παρόν εγχείρημα αποδόμησης του τουρκικού μαξιμαλισμού, κρίνεται αναγκαίο να αποτυπωθούν τα εξής γεγονότα, τα οποία πλαισιώνουν γενικότερα την στάση της διεθνούς κοινότητας και την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής από την Τουρκία. Οι σχέσεις Ελλάδος-Αιγύπτου εμβαθύνουν και γίνονται ισχυρότερες δημιουργώντας διπλωματικό αντίβαρο στην τουρκική θέση στην περιοχή. Η ανανέωση της αποστολής του Ο.Η.Ε. στη Λιβύη με το Ψήφισμα 2656 (2022) υποδηλώνει με έμμεσο αλλά, πάντως, όχι ανύπαρκτο τρόπο την αντιμετώπιση των τουρκικών ενεργειών από τη διεθνή κοινότητα. Η παραμονή της προσωρινής κυβέρνησης της Λιβύης με τις δεσμεύσεις του άρθρου 6 του Οδικού Χάρτη, όπως προαναφέρθηκε, διασφαλίζει με μάλλον ευνοϊκό -για την Ελλάδα, την Κύπρο και την Αίγυπτο- τρόπο τη διατήρηση του ανυπόστατου των έκνομων συμφωνιών της Τουρκίας με τη Λιβύη. Η εμμονή του Ερντογάν στην πολιτική του επιβίωση τον οδηγεί -ενόψει των τουρκικών εκλογών- το προσεχές έτος (2023), σε βραχυπρόθεσμες κινήσεις προβολής των μαξιμαλιστικών επιδιώξεων του, σε μια διαρκή «επίθεση γοητείας» (Πλακούδας, 2021), στην Ανατολική Μεσόγειο. Εν κατακλείδι, προκειμένου η ιστορική μνήμη να μην μεταβεί σε στάδιο λήθης, η Ελλάδα, η Αίγυπτος και η Κύπρος οφείλουν να εκμεταλλευτούν την αδιαμφισβήτητη υπεροχή της νομιμότητας των δικών τους συμφωνιών για τις θαλάσσιες ζώνες και την εκμετάλλευση του ενεργειακού τους «οπλοστάσιού» τους, αποτελώντας το ισχυρό αντιστάθμισμα απέναντι στο τετελεσμένο -πλην όμως βραχείας διάρκειας- τουρκικό μαξιμαλιστικό δεδικασμένο.
